Τι είναι το ΡΗ;
Ο Ορέστης Καμπάνης εξηγεί
Το ΡΗ είναι ο αρνητικός λογάριθμος της συγκέντρωσης των κατιόντων υδρογόνου. Το θυμάμαι από τα φοιτητικά μου χρόνια σαν τα ποιήματα που μαθαίναμε στο δημοτικό!
Τι σημαίνει όμως αυτό για τους κοινούς θνητούς; Απλά σημαίνει πόσο όξινο ή αλκαλικό είναι ένα υδατικό διάλυμα. Το καθαρό νερό έχει ΡΗ ουδέτερο, δηλαδή 7. Ισχυρά οξέα, όπως το υδροχλωρικό οξύ (ακουαφόρτε), το θειικό οξύ, το νιτρικό οξύ διαλυμένα σε νερό, έχουν πολύ χαμηλό ΡΗ, 0 έως 1. Ασθενή οξέα όπως το ξύδι (που περιέχει οξικό οξύ), το γαλακτικό, το κιτρικό οξύ, το τρυγικό οξύ έχουν ΡΗ 2 έως 3, ενώ τα ακόμα πιο ασθενή οξέα όπως το ανθρακικό οξύ έχουν ΡΗ 4 έως 5.
Στον αντίποδα, τα αλκαλικά διαλύματα έχουν ΡΗ μεγαλύτερο του 7. Ασθενή αλκάλια όπως η σόδα φαγητού (bicarbonate, σόδα διττανθρακική) έχει ΡΗ 8, πιο ισχυρά όπως η σόδα πλυντηρίου (σόδα ανθρακική) ή τριπολυφωσφατ, ο βόρακας (sodium tetraborate) έχουν ΡΗ 9 έως 10, η αμμωνία έχει ΡΗ 11, ενώ τα πιο ισχυρά όπως ο ασβέστης (υδροξείδιο ασβεστίου), το καυστικό κάλιο (καυστική ποτάσα) και η καυστική σόδα (καυστικό νάτριο) έχουν ΡΗ 12-14.
Τα πολύ ισχυρά οξέα, όπως και τα αλκάλια είναι διαβρωτικά και ερεθιστικά, πρέπει να τα χειριζόμαστε με προσοχή. Σε διάφορα καθαριστικά, βρίσκουμε και οξέα και αλκάλια, π.χ. το υδροχλωρικό οξύ (10%) για καθαρισμό τουαλέτας. Το ξύδι σε καθαριστικά πιάτων (διαλύει τα άλατα και κάνει απόσμηση, η σόδα πλυντηρίου σε πλύσιμο ρούχων, η καυστική σόδα για ξεβούλωμα αποχετεύσεων που έχουν λίπη (διαλύει τα λίπη πολύ καλά). Τα ισχυρά οξέα και αλκάλια επιβαρύνουν το περιβάλλον και πρέπει να χρησιμοποιούνται σε περιορισμένη κλίμακα και να εξουδετερώνονται μετά την χρήση τους. Η εξουδετέρωση ενός ισχυρού οξέος γίνεται με κάποιο αλκάλι (συνήθως ασβέστης). Με την εξουδετέρωση παράγονται αδρανή υλικά (άλατα) που δεν είναι ερεθιστικά ή διαβρωτικά. Το ισχυρό αλκάλι εξουδετερώνεται με κάποιο οξύ, π.χ. υδροχλωρικό παράγοντας αλάτι (χλωριούχο νάτριο ή κάλιο) που είναι αδρανές. Το σώμα μας, όπως όλοι ξέρουμε, περιέχει 70-80 % νερό και τα μαλλιά, καθώς και η επιδερμίδα μας έχουν ένα συγκεκριμένο ΡΗ, συνήθως 5-6, δηλαδή όξινο.
Η χημική σύσταση των σαπουνιών (από λάδι και καυστική σόδα ή ποτάσα), είναι άλατα νατρίου των λιπαρών οξέων, τα οποία είναι ασθενή οξέα. Σε ένα υδατικό διάλυμα έχουμε ισορροπία μεταξύ της ιονισμένης μορφής ιόντων καρβοξυλίου COO-) και της μη ιονισμένης μορφής καρβοξυλίου (COOH). Στο σαπούνι δρα μόνο η ιονισμένη μορφή, ενώ η μη ιονισμένη είναι απλά ένα κερί! Σε ουδέτερο ΡΗ πλεονάζει η μη ιονισμένη μορφή με αποτέλεσμα να μην καθαρίζει το σαπούνι. Όσο αυξάνεται το ΡΗ όλο και μεγαλύτερο ποσοστό του λιπαρού οξέος μετατρέπεται στην ανιονική μορφή που είναι σαπούνι. Πρακτικά, τα σαπούνια αυτά λειτουργούν σε ΡΗ 9-10. Για την επιδερμίδα όμως, αυτό δεν είναι κακό, αντέχει σε αυξημένο ΡΗ (ως 10) και με το ξέβγαλμα επανέρχεται στο φυσιολογικό. Η τεχνολογία έχει αναπτύξει διαφορετικού τύπου σαπούνια που προέρχονται από ισχυρά οξέα (σουλφωνομένα παράγωγα λιπαρών αλκοολών). Αυτά τα προΪόντα ιονίζονται σε χαμηλότερο ΡΗ (6-7) με αποτέλεσμα να λειτουργούν σε ουδέτερο ΡΗ. Οι εταιρίες που τα παράγουν και ορισμένοι δερματολόγοι τα προτείνουν σαν καλύτερα για την επιδερμίδα. Εγώ θα διαφωνήσω! Τα σαπούνια αυτά καθαρίζουν καλά και έχουν πλούσιο αφρό, δουλεύουν με σκληρό νερό, αλλά επειδή είναι πιο ισχυρά ξεραίνουν το δέρμα αφαιρώντας πολύ λίπος. Προκαλούν συχνά ερεθισμούς και αλλεργίες.
Η περίπτωση των μαλλιών είναι κάπως διαφορετική: Εδώ υψηλό ΡΗ μπορεί να τα μπερδέψει και να τα κάνει θαμπά, χωρίς όγκο και δύσκολα στο χτένισμα. Αυτό οφείλεται σε κάποιους χημικούς δεσμούς στις πρωτεΐνες που είναι ευαίσθητοι στο υψηλό ΡΗ. Για να λειτουργήσουν τα φυσικά σαπούνια λοιπόν στα μαλλιά, πρέπει να προσθέσουμε βότανα, πρωτεΐνες και να κατεβάσουμε το ΡΗ όσο γίνεται (ως και 8). Ας θυμηθούμε ότι η κλίμακα ΡΗ είναι λογαριθμική, δηλαδή από 9 στο 8 σημαίνει 10 φορές πιο ασθενές αλκάλι. Επίσης, ένα ξέπλυμα με διάλυμα ξυδιού βοηθά να επανέλθει το ΡΗ στο φυσιολογικό.
Τρόποι μέτρησης του ΡΗ:
ΡΗμετρικές ταινίες: Αλλάζουν χρώμα ανάλογα με το ΡΗ. Τις βουτάμε σε υδατικό διάλυμα και συγκρίνουμε με την κλίμακα.
ΡΗμετρο: Ηλεκτρονικό όργανο μέτρησης. Δείτε πώς χρησιμοποιείται στο παρακάτω βίντεο
Εάν δεν έχουμε τίποτα από αυτά, χρησιμοποιούμε τη γλώσσα μας! Πολύ αλκαλικό διάλυμα, μόλις ακουμπήσει στη γλώσσα μας θα μας τσιμπήσει, λίγο αλκαλικό έχει γεύση σαπουνιού, όξινο σαν λεμόνι ή ξύδι.
